Autyzm dziecięcy – jakie są jego objawy i jak pracować z dzieckiem autystycznym?

Autyzm to całościowe zaburzenie neurorozwojowe, związane z nieprawidłową pracą mózgu. Charakteryzują je symptomy występujące w trzech obszarach funkcjonowania: interakcji społecznych, komunikacji oraz stereotypowego zachowania. Sprawdź, jakie są objawy autyzmu u dzieci oraz dowiedz się, jak pracować z dzieckiem autystycznym w przedszkolu oraz szkole.

Co to jest autyzm?

Autyzm jest całościowym zaburzeniem neurorozwojowym związanym z nieprawidłową pracą mózgu, które ujawnia się w ciągu pierwszych trzech lat życia dziecka. Rozumie się go jako spektrum, czyli szereg zachowań i cech, występujących w różnym nasileniu i pod różnymi postaciami. Każde dziecko autystyczne będzie funkcjonowało inaczej pod względem społecznym, komunikacyjnym i intelektualnym.

Słowo „autyzm” wywodzi się od greckiego terminu autós, które oznacza „sam”. Do terminologii medycznej wprowadził je szwajcarski psychiatra, Eugen Bleuler. Określił on w ten sposób jeden z objawów schizofrenii, który polega na wycofaniu się ze świata zewnętrznego i braku reakcji na płynące z niego bodźce. W 1943 roku amerykański psychiatra Leo Kanner po raz pierwszy opisał grupę jedenastu dzieci, u których po krótkim okresie prawidłowego rozwoju nastąpiło zerwanie komunikacji z otoczeniem i ucieczka do świata wewnętrznego, przy towarzyszącej potrzebie niezmienności oraz wybiórczości zainteresowań. 

Sprawdź także: Dyskalkulia – przyczyna kłopotów z matematyką

Autyzm – objawy u dziecka

Zaburzenia autystyczne charakteryzują symptomy występujące w trzech obszarach funkcjonowania. W literaturze przedmiotu często stosuje się nazwę „triada autyzmu”. Obszarami tymi są:

• interakcje społeczne,
• komunikacja werbalna i niewerbalna,
• powtarzalne, stereotypowe zachowania.

Interakcje społeczne

Wczesne objawy autyzmu dziecięcego mogą być widoczne już w okresie niemowlęcym. Dziecko nie gaworzy lub robi to w sposób monotonny, nie uśmiecha się na widok rodziców i bliskich, ma ubogą mimikę twarzy, nie chce być przytulane, a jego wzrok jest nieobecny. W wieku przedszkolnym i szkolnym zaburzenia w interakcjach społecznych widoczne są szczególnie w relacjach z rówieśnikami. Maluchy nie są zainteresowane kontaktem, nie biorą udziału we wspólnych zabawach i nie podzielają zainteresowań swoich kolegów. Inne objawy tym obszarze to między innymi:

• niechęć do dzielenia się swoimi osiągnięciami, zainteresowaniami (np. dzieci nie pokazują rodzicom rysunków, nie wskazują palcem na interesujące przedmioty),
• brak wchodzenia w role i unikanie zabawy polegającej na udawaniu,
• trudności w rozumieniu uczuć i mówieniu o nich,
• trudności w inicjowaniu kontaktu,
• małe zainteresowanie ludźmi,
• brak naśladowania dorosłych.

Komunikacja werbalna i niewerbalna

U dzieci z autyzmem występują zaburzenia zarówno w komunikacji werbalnej, jak i niewerbalnej. Nie potrafią one nadawać komunikatów adekwatnych do sytuacji, a także interpretować ich i odbierać. Inne objawy autyzmu u dzieci występujące w tym obszarze to:

• wyraźne trudności z inicjowaniem i podtrzymywaniem rozmowy (u dzieci posługujących się mową),
• powtarzanie tych samych słów i wyrażeń (np. powtórzenie pytania zamiast udzielenia na nie odpowiedzi)
• odbieranie wypowiedzi w sposób dosłowny (dzieci nie rozumieją metafor, żartów),
• komunikowanie się za pomocą alternatywnych sposobów (np. gestów, mimiki),
• trudności z odczytywaniem mimiki, gestów czy tonu głosu rozmówcy,
• niedostosowanie mimiki twarzy do wypowiedzi,
• stereotypowe i powtarzające się użycie języka,
• opóźnienie lub całkowity brak rozwoju mowy,
• monotonny ton głosu.

Powtarzalne, stereotypowe zachowania

Jedną z charakterystycznych cech zachowania dzieci z autyzmem są manieryzmy ruchowe. Najczęściej dotyczą one powtarzania ruchów własnego ciała, np. machania rękoma, wykręcania palców, kręcenia się wokół własnej osi czy kołysania. Wywołane są one zaburzeniami równowagi organizmu zakresie odbierania bodźców ze świata zewnętrznego. Dzieci nadwrażliwe sensorycznie odbierają je zbyt silnie i z tego powodu unikają dotyku innych ludzi, zatykają uszy przy najmniejszym hałasie, drażnią je nawet najsłabsze zapachy. Z kolei dzieci niewrażliwe sensorycznie poszukują silnych bodźców – lubią głośną muzykę, intensywne zapachy i smaki, mocny dotyk lub ucisk czy jaskrawe światło. W zakresie powtarzalnych zachowań autyzm u dziecka objawia się także:

• oporem przed zmianą szczegółów otoczenia lub codziennego planu (np. przemeblowaniem pokoju, wychodzenie do szkoły o innej porze niż zwykle),
• rutyną w zachowaniu i konkretnych czynnościach (np. naleganie na chodzenie tą samą drogą do przedszkola lub szkoły),
• koncentracją zainteresowań na rozkładach jazdy, datach, drogach, liczbach,
• fascynacją konkretnymi częściami przedmiotów, obiektów lub istot żywych,
• spędzaniem czasu na układaniu przedmiotów (np. zabawek w linii prostej).

Zobacz również: Dysleksja – najważniejsze fakty i popularne mity

Jak pracować z dzieckiem autystycznym?

Dzieci z autyzmem w przedszkolu i szkole wymagają odpowiedniego podejścia pedagogów. Z tego powodu nauczyciele przedszkolni i nauczania początkowego muszą kierować się szczegółowymi zasadami pracy z dziećmi autystycznymi. Po pierwsze, powinni oni spróbować zobaczyć świat w taki sposób, w jaki widzą go ich podopieczni. Kluczowe jest również przeznaczenie czasu na zbudowanie z nimi pozytywnej relacji i zdobycie ich zaufania. Dzieci z autyzmem niechętnie podejmują współpracę z drugą osobą, nie przepadają za ćwiczeniami fizycznymi oraz grafomotorycznymi. Często robią wszystko, aby uniknąć wykonywania poleceń, a także prezentują zachowania trudne (płacz, krzyk, napad złości). Jeśli już podejmą się zadania, szybko z niego rezygnują. Z tego powodu ważne jest, aby nauczyciel na podstawie obserwacji tego, co maluch lubi i co sprawia mu przyjemność, opracował odpowiedni system motywacji oraz nagród.

Zasadami pracy z dzieckiem autystycznym, o których powinien pamiętać każdy nauczyciel są również:

• rozwijanie w nim wiary we własne możliwości,
• dawanie mu poczucia bezpieczeństwa,
• wykorzystywanie jego indywidualnych predyspozycji,
• unikanie zmuszania go do aktywności, ale danie mu czasu, by pokonało własne ograniczenia,
• posługiwanie się prostym i jasnym językiem w komunikacji,
• wykorzystywanie kreatywności w pracy, unikanie monotonnych zdań,
• ukierunkowanie pracy na jego konkretne zainteresowania.

Praca z dzieckiem autystycznym w przedszkolu

Przedszkole dla dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi powinno spełniać nie tylko funkcje wychowawcze, opiekuńcze i edukacyjne, ale także terapeutyczne, rehabilitacyjne i profilaktyczne. Placówka powinna zatem zapewnić swoim podopiecznym specjalistyczną opiekę w celu wspieraniu ich rozwoju, korygowania deficytów rozwojowych praz wyrównywania szans edukacyjnych.

Praca z dzieckiem autystycznym w przedszkolu opiera się przede wszystkim na terapii indywidualnej i grupowej, która polepsza jego umiejętności komunikacyjne, redukuje zachowania niepożądane, zwiększa niezależność i autonomię, poprawia percepcję, motorykę, koncentrację, stymuluje wyobraźnię i kreatywność, a także intensyfikuje interakcje z rówieśnikami oraz innymi osobami.

Najlepszym miejscem na rozpoczęcie przygody z nauką dla dzieci ze spektrum autyzmu jest przedszkole terapeutyczne. Placówki tego typu zapewniają swoim podopiecznym opiekę terapeutów, pedagogów, fizjoterapeutów, logopedów oraz psychiatrów. Zajęcia prowadzone są przez 2-3 nauczycieli w niewielkich grupach liczących 4-10 osób. Dzięki temu możliwe jest zapewnienie maksymalnej jakości kształcenia oraz optymalnych warunków rozwojowych. Dziecko z autyzmem w zwykłym przedszkolu może być narażone na stres i niezrozumienie ze strony rówieśników, dlatego warto rozważyć wybór placówki terapeutycznej lub integracyjnej.

Praca z dzieckiem autystycznym w szkole

Autystyk w szkole podstawowej potrzebuje wsparcia, dlatego dobrym pomysłem może być umieszczenie go w klasie integracyjnej, która zakłada wspólne kształcenie uczniów ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi oraz zdrowych. Placówki, które posiadają oddziały integracyjne zatrudniają specjalistów – psychologów, terapeutów, fizjoterapeutów, socjoterapeutów, lekarzy i pielęgniarki oraz organizują zajęcia wspomagające rozwój fizyczny i intelektualny dzieci. Klasy liczą średnio 15-20 osób, z czego 3-5 uczniów posiada orzeczenie o niepełnosprawności. Uczy w nich dwóch nauczycieli: prowadzący oraz wspomagający (pedagog specjalny). Szkoły dbają o odpowiednią aranżację otoczenia. Sale lekcyjne mają ograniczoną liczbą bodźców rozpraszających uwagę, a w każdej z nich znajduje się kącik, w którym uczeń może odpocząć. Dziecko z autyzmem w szkole może zatem czuć się bezpiecznie.

Praca z dzieckiem autystycznym wymaga czasu i cierpliwości, ale przynosi dobre efekty. Maluchy, które uczestniczą w intensywnej terapii indywidualnej i grupowej oraz są pod opieką specjalistów, mogą w przyszłości prowadzić niezależne życie. Wszystko zależy jednak od indywidualnych cech i zachowań, które u każdej osoby ze spektrum występują pod różną postacią i w innym nasileniu.