Jak wygląda system szkolnictwa w Polsce?

System edukacji w Polsce od czasów transformacji ustrojowej w 1989 roku przeszedł wiele przemian w zakresie podstawy programowej, zarządzania, administracji oraz struktury. Sprawdź, czym obecnie charakteryzuje się polski system oświaty, jakie są jego poszczególne etapy oraz sprawdź, co zmieniły reformy z 1999 i 2017 roku.

System edukacji w Polsce – kto nim zarządza?

Zgodnie z Konstytucją Rzeczpospolitej Polskiej, każdy człowiek przebywający na terytorium naszego kraju ma prawo do nauki. Sprawami oświaty w Polsce zarządzają dwie instytucje: Ministerstwo Edukacji Zawodowej oraz Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Minister ds. oświaty i wychowania realizując politykę oświatową państwa, współdziała w tym zakresie z wojewodami oraz innymi jednostkami administracyjnymi właściwymi do funkcjonowania systemu oświaty. Reguluje on również zagadnienia w zakresie treści kształcenia ogólnego i zawodowego oraz podręczników, systemu oceniania, przyjmowania do publicznych szkół i placówek, kształcenia ustawicznego, wychowania przedszkolnego, nadzoru pedagogicznego czy zarządzania i organizacji jednostek w systemie oświaty.

Cechy systemu edukacji w Polsce

W wyniku przemian podstawy programowej, a także struktury, zarządzania i organizacji polskiego systemu oświaty, można wyróżnić jego następujące cechy:

• połączenie elementów centralizacji (regulacje prawne MEN i MNiSW) i decentralizacji (jednostki samorządu terytorialnego) administrowania placówkami edukacyjnymi,
• dominacja szkolnictwa publicznego nad prywatnym,
• specyficzna pozycja nauczyciela regulowana przez Kartę Nauczyciela,
• system zewnętrznych egzaminów przeprowadzanych na zakończenie każdego etapu edukacji.

Zmiany w systemie edukacji w Polsce na przestrzeni lat

System nauczania w Polsce w ostatnich latach przeszedł wiele zmian. Największe nowelizacje miały miejsce w 1999 i 2017 roku. Pierwsza z nich doprowadziła do przekształcenia dwustopniowego systemu szkolnictwa obowiązującego od 1968 roku w strukturę trzystopniową. W jej wyniku okres nauki w szkole podstawowej został skrócony z 8 do 6 lat. Powstały również obowiązkowe trzyletnie gimnazja.

Po ich ukończeniu absolwenci mogli kontynuować naukę w trzyletnich liceach, trzyletnich liceach profilowanych (funkcjonujących w latach 2002-2014) trzy- lub czteroletnich technikach zawodowych oraz trzyletnich zasadniczych szkołach zawodowych. W 2017 roku rozpoczęto kolejną reformę, która przywróciła ośmioletnie szkoły podstawowe, zlikwidowała gimnazja oraz wydłużyła czas nauki w liceach i technikach do 4 i 5 lat. Szkoła zawodowa została z kolei przekształcona w trzyletnią szkołę branżową I stopnia.

Obowiązek szkolny i obowiązek nauki w Polsce

W systemie edukacji w Polsce wyróżniamy obowiązek szkolny i obowiązek nauki. Pierwszy z nich dotyczy dzieci od 7. roku życia (lub od 6. roku życia na wniosek rodziców) i trwa do ukończenia ósmej klasy szkoły podstawowej. Może on być spełniany poza szkołą w ramach edukacji domowej. Obowiązek nauki zakłada kontynuowanie kształcenia do ukończenia 18. roku życia. Może być on realizowany przez:

• uczęszczanie do szkoły ponadpodstawowej,

• udział w zajęciach w ramach kształcenia ustawicznego w formach pozaszkolnych w akredytowanych placówkach,
• odbywanie przygotowania zawodowego u pracodawcy,
• pobieranie nauki w szkole wyższej.

Etapy edukacji w Polsce

Polski system szkolnictwa dzieli się na cztery etapy:

• żłobek,
• przedszkole,
• szkołę podstawową,
• szkołę ponadpodstawową.

Żłobek/klub dziecięcy

Żłobki, oddziały żłobkowe i kluby dziecięce przeznaczone są dla dzieci w wieku od 0 do 3 lat. Korzystanie z opieki w tych placówkach jest nieobowiązkowe i odpłatne. Nie stanowią one również części systemu nauczania w Polsce i nie podlegają kontroli Ministerstwa Edukacji Narodowej, lecz Ministerstwu Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. W zależności od miasta miesięczny koszt opieki nad dzieckiem w żłobkach, oddziałach żłobkowych i klubach dziecięcych może wynosić od 300 do 700 złotych. Znacznie droższe są placówki prywatne, w których czesne sięgają nawet 1 300 złotych.

Mimo to rodzice decydują się na zapisanie do nich swoich pociech. Jak wynika z danych GUS za 2022 rok, z instytucjonalnych form opieki nad dziećmi do 3 lat w końcu omawianego okresu korzystało 177,1 tys. maluchów, w tym blisko 92 proc. z nich przebywało w żłobkach.  W żłobkach i klubach dziecięcych maluch ma szansę nauczyć się funkcjonowania w grupie rówieśniczej. Bierze on udział w zajęciach ogólnorozwojowych, w tym manualnych, ruchowych, dydaktycznych, relaksacyjnych oraz muzycznych. Poza tym, w żłobku dziecko otwiera się na świat i ludzi oraz kształtuje swój charakter.

Przedszkole

Edukacja przedszkolna przeznaczona jest dla dzieci w wieku od 3 do 6 lat. Może być ona realizowana w publicznych i niepublicznych przedszkolach, oddziałach przedszkolnych w szkołach podstawowych, a także punktach przedszkolnych czy zespołach wychowania przedszkolnego. Zespoły wychowania przedszkolnego to placówki, w których zajęcia odbywają się tylko w niektóre dni tygodnia na małych grupach dzieci (do maksymalnie 25 osób). Realizowany jest w nich program wychowania przedszkolnego.

System szkolnictwa w Polsce zakłada, że każdy sześciolatek musi obowiązkowo przejść roczne przygotowanie przedszkolne, czyli tzw. zerówkę. W przedszkolach dzieci rozwijają swoje umiejętności społeczne, uczą się pisania, czytania, liczenia, podstaw języka obcego, a także muzyki i rytmiki. Coraz większą popularność w Polsce zdobywają leśne przedszkola, których celem jest uczenie i wychowywanie dzieci zgodnie z rytmem natury.

Szkoła podstawowa

Pierwszym etapem obowiązkowej edukacji w Polsce jest szkoła podstawowa. Przed reformą szkolnictwa z 2017 roku trwała ona 6 lat i składała się z dwóch etapów: edukacji wczesnoszkolnej (klasy 1-3) oraz nauczania poszczególnych przedmiotów (klasy 4-6). Od roku szkolnego 2017/2018 przywrócono ośmioletnią szkołę podstawową i obecnie obejmuje ona dzieci w wieku od 7 do 15 lat.

Pierwsze trzy lata nauki to kształcenie zintegrowane. Nauczyciel, który jest jednocześnie wychowawcą danej klasy, prowadzi edukację wczesnoszkolną. W jej skład wchodzi: edukacja polonistyczna, edukacja społeczna, edukacja przyrodnicza, edukacja matematyczna oraz zajęcia techniczne. W planie zajęć dla klas 1-3 przewidziano również język obcy, muzykę, plastykę, wychowanie fizyczne oraz zajęcia komputerowe. Może prowadzić je ten sam nauczyciel lub inni.

W klasach 4-8 dzieci uczą się języka polskiego, dwóch języków obcych, historii, wiedzy o społeczeństwie, plastyki, muzyki, przyrody, geografii, biologii, fizyki, chemii, matematyki, informatyki, techniki, edukacji dla bezpieczeństwa oraz wychowania fizycznego. Szkoły organizują również religię i etykę, na które uczęszczają chętni uczniowie. Zajęcia prowadzą nauczyciele poszczególnych przedmiotów.

Egzamin ósmoklasisty

Zgodnie z polskim systemem edukacji, każdy uczeń musi podejść do egzaminu ósmoklasisty, który jest niezbędny do ukończenia szkoły, ale nie ma minimalnego progu zdawalności. Oznacza to, że nawet przy niskim wyniku, otrzyma on wykształcenie podstawowe. W latach 2019-2023 obowiązkowymi przedmiotami były język polski, matematyka oraz język nowożytny. Od roku 2024 planowano, by ósmoklasiści musieli dodatkowo zdać wybrany przedmiot – biologię, chemię, fizykę, geografię lub historię. Ostatecznie jednak zrezygnowano z tego pomysłu. Wynik egzaminu ósmoklasisty jest brany pod uwagę podczas rekrutacji do szkół średnich.

Szkoła ponadpodstawowa

Po szkole podstawowej następuje edukacja ponadpodstawowa. W Polsce ten etap obejmuje młodzież w wieku od 15 do 20 lat i dzieli się na kilka typów szkół:

• czteroletnie liceum ogólnokształcące,
• pięcioletnie technikum,
• trzyletnią branżową szkołę I stopnia,
• trzyletnią szkołę specjalną przysposabiającą do pracy,
• dwuletnią branżową szkołę II stopnia,
• szkołę policealną dla osób posiadających wykształcenie średnie lub wykształcenie średnie branżowe.

Liceum ogólnokształcące

Przed reformą z 2017 roku, system edukacji w Polsce zakładał trzyletnią naukę w liceum ogólnokształcącym. Obecnie licealiści kształcą się przez 4 lata. Ten typ placówki ma przygotować młodego człowieka do matury, a następnie dalszej nauki na uczelniach wyższych. Program nauczania jest wysoki, zwłaszcza w liceach profilowanych, gdzie zwiększona jest liczba godzin przedmiotów humanistycznych, przyrodniczych lub ścisłych.

Oprócz przedmiotów obowiązkowych licealista musi wybrać minimum dwa, a maksymalnie cztery przedmioty na poziomie rozszerzonym. Są to język polski, historia, geografia, biologia, chemia, fizyka, historia muzyki, historia sztuki, język łaciński i kultura antyczna oraz filozofia lub język obcy nowożytny, wiedza o społeczeństwie, matematyka oraz informatyka. W zależności od wybranych zajęć może być on także zobowiązany do realizacji przedmiotów uzupełniających takich jak historia i społeczeństwo, przyroda, zajęcia artystyczne czy ekonomia w praktyce.

W ostatniej klasie większość licealistów podchodzi do egzaminu dojrzałości. Niektóre licea umożliwiają także zdawanie matury międzynarodowej. Absolwenci otrzymują wykształcenie średnie – mowa również o tych osobach, które nie podeszły do matury lub jej nie zdały.

Technikum

Nowy polski system edukacji z 2017 roku wydłużył lata nauki w technikum z czterech do pięciu. Osoby zainteresowane tą formą kształcenia mają do wyboru kilkaset zawodów z wielu różnych branż. Oprócz zajęć obowiązkowych z zakresu kształcenia obowiązkowego (również rozszerzonych), uczniowie realizują zajęcia teoretyczne i praktyczne z zakresu kształcenia zawodowego. Po ukończeniu szkoły otrzymują oni nie tylko wykształcenie średnie, ale także dyplom potwierdzający kwalifikacje zawodowe. W technikum możliwe jest także zdawanie matury.

Szkoła branżowa I i II stopnia

W szkołach branżowych (dawniej zawodowych) realizowane jest kształcenie specjalistyczne o charakterze praktycznym. Szkoła branżowa I stopnia trwa trzy lata. Obejmuje ona kształcenie ogólne oraz zawodowe. Oprócz tego uczniowie odbywają także praktyki zawodowe przez kilka godzin w tygodniu. Absolwent szkoły branżowej, który pomyślnie zdał egzamin zawodowy, otrzymuje wykształcenie zasadnicze branżowe oraz dyplom potwierdzający kwalifikacje zawodowe. Może on rozpocząć pracę lub kontynuować naukę w szkole branżowej II stopnia. Ta umożliwia dalsze kształcenie w zawodzie i otrzymanie tytułu technika, a także zdanie matury. Jej absolwenci posiadają wykształcenie średnie branżowe.

Choć jeszcze do niedawna można było spotkać się z krytyką szkół zawodowych, to na absolwentów branżowej szkoły czekają liczne oferty pracy. Wiele osób decyduje się iść na studia bez sprecyzowanych oczekiwań. Szkoła branżowa daje konkretny zawód. Uczniowie branżowej szkoły zdobywają kwalifikacje i umiejętności praktyczne, które są niezwykle cenne na rynku pracy. W szkołach wyższych często to teoria jest na pierwszym miejscu. Dyplom ukończenia studiów wyższych uzyskuje się w wieku ok. 22-25 lat, co przekłada się również na późniejsze wejście na rynek pracy.

Szkoła specjalna przysposabiająca do pracy

Szkoły specjalne przysposabiające do pracy przeznaczone są dla uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi lub niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym. Umożliwia ona nabycie umiejętności praktycznych niezbędnych po podjęcia pracy w różnych zawodach. Młodzież uczy się m.in. prowadzenia gospodarstwa domowego, prac ogrodniczych, prac stolarskich, prac biurowych, szycia ręcznego i maszynowego oraz rękodzielnictwa.

Szkoła policealna

W polskim systemie oświaty szkoła policealna przeznaczona jest dla osób posiadających wykształcenie średnie. Matura nie jest wymagana do podjęcia nauki. Placówki posiadające uprawnienia szkół publicznych umożliwiają podejście do egzaminu zawodowego i otrzymanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe oraz tytułu technika (lub innego równoważnego). W zależności od wybranego kierunku nauka może trwać od dwóch do pięciu semestrów. Szkoły policealne kształcą także w formie kwalifikacyjnych kursów zawodowych.

Ukończenie szkoły policealnej skutkuje uzyskaniem tytułu specjalisty lub technika. Wiele dostępnych kierunków nauczania znajdziemy także w technikach tak, jak np. technik weterynarii w Szkole Policealnej GoWork we Wrocławiu, jak i w wielu technikach. Zatem osoby, które wybrały liceum, lecz marzą o zdobyciu konkretnego zawodu, wciąż mogą kontynuować naukę. Uczniowie szkół policealnych zdają egzaminy zawodowe, zwykle na ostatnim semestrze nauki.

Szkoły wyższe w Polsce

Szkoły wyższe nie są częścią struktury szkolnictwa w Polsce. Program kształcenia realizują uczelnie akademickie i zawodowe. Oba typy prowadzą studia I i II stopnia oraz jednolite studia magisterskie, ale tylko uczelnie akademickie prowadzą III stopnia i mają uprawnienia do nadania tytułu doktora. W Polsce uczelnie mogą być tworzone jako publiczne i niepubliczne. Oprócz tego istnieje ich kilka specyficznych typów, na przykład wojskowe, artystyczne, medyczne, służb państwowych oraz morskie.

Stopień licencjata można otrzymać po 3-4 latach, a inżyniera – 3,5-4 latach. Tytuł licencjata uprawnia do podjęcia studiów drugiego stopnia, które trwają 2-5 lat w zależności od kierunku. Studia jednolite magisterskie realizowane na niektórych kierunkach trwają 4-6 lat, a doktoranckie – 3-4 lata. Osoby z wykształceniem wyższym mogą również zapisać się na studia podyplomowe.

Polski system edukacji – podsumowanie

Opinie o polskim systemie edukacji są raczej negatywne. Dowodzą czemu nie tylko zasłyszane rozmowy, ale także badania. Zgodnie z raportem przygotowanym na zlecenie Ministerstwa Przedsiębiorczości i Technologii „Szkoła dla innowatora” wynika, że polska szkoła nie kształtuje w uczniach w wystarczających stopniu kompetencji, a uczniowie boją się myśleć kreatywnie i nie potrafią współpracować. Tak jest zdaniem autorów raportu. Jednak szkoła to miejsce, w którym możemy zdobyć ciekawą wiedzę i rozwinąć w sobie nowe zainteresowania oraz pasje. To z kolei klucz do odnalezienia zawodu, który nie tylko zapewnia dochód, ale i satysfakcję z jego wykonywania.

A co Ty uważasz na temat nowego systemu edukacji w Polsce? Czy popierasz likwidację gimnazjów i powrót do ośmioletniej szkoły podstawowej? Podziel się swoją opinią w komentarzu! 👇